Adalet Bakanlığı’nın “uzun boşanma süreçlerinin şiddete ve ekonomik problemlere yol
açtığı, tarafların ikinci evliliğini yapamadığı” gerekçesiyle nafaka, mal rejimi, tazminat ve
velayete ait kararların boşanma gerçekleştikten sonra karara bağlanması ile ilgili bir
düzenleme üzerine çalıştığını Aralık ayından beri çıkan haberlerden takip ediyoruz.
İktidarın 3 yıldır üzerine çalıştığı lakin bayan hareketinden ve toplumdan gelen yansılar
üzerine rafa kaldırmak zorunda kaldığı yoksulluk nafakasını sonlandırma gayretlerinin
da yine gündeme geldiğine şahit olmaktayız. Bayanları toplumsal eşitsizliklerden
koruyan haklara yönelik değişiklik teşebbüslerinin hiçbiri, bayanların gereksinimleri ve talepleri
doğrultusunda şekillenmiş değil. Görünen o ki iktidar, İstanbul Sözleşmesi’nden
toplumdaki tüm itirazlara karşın, hukuksuzca ve bayanlar aleyhine yaratacağı sonuçları
bilerek bir gecede çekildiği üzere tekrar bayanları yakından ilgilendiren hususlarda bağımsız
bayan örgütlerinin görüşlerini görmezden geliyor; toplumsal cinsiyet eşitliği zıddı, bayan
düşmanı kümelerin talepleri doğrultusunda haklarımıza taarruzun önünü açıyor.
Türkiye 10 yılı aşkın bir müddettir hukuk devleti normlarından adım adım uzaklaşırken,
kazanılmış haklarımız, iktidar tarafından tek tek aşındırıldı. Kanunların ve siyasetlerin
toplumsal gereksinimlere nazaran, iştirakçi ve demokratik yollarla yapılmasına dair esasen hudutlu
olan istişare kanalları ise artık göstermelik de olsa işlemeyecek formda tahrip edildi.
İktidar, bu anti-demokratik tertibi kamuoyunda tartışılmadan meclisten geçen maddelerle,
gece yarısı yayınlanan cumhurbaşkanı kararları ve genelgeler yoluyla tesis etmekte.
Toplumsal cinsiyet eşitliği uğraşına karşı devlet güdümünde artan taarruzlar ise,
AKP iktidarının neoliberal, muhafazakâr ve ataerkil aile üzerine otoriter bir devlet inşa
etme uğraşının en değerli ayağını oluşturuyor. Bayana Yönelik Şiddetle Uğraş 4.
Aksiyon Planı’nda ya da İnsan Hakları Hareket Planı’nda gördüğümüz üzere1 bayanları
ilgilendiren mevzularda Diyanet’e, giderek daha geniş yetki ve misyonlar tanınması bu
çabanın göstergelerinden biri. Yeniden yakın vakitte Cumhurbaşkanlığı’nda düzenlenen
nafaka bahisli bir toplantıda bağımsız bayan örgütlerinin görüşleri yer bulamazken
Diyanet İşleri Başkanlığı’nın başrolde olması bizlere bayan haklarının insan hakları ve eşitlik çerçevesinde değil, büsbütün dini referanslar ekseninde ele alındığı fiili bir
sistemin dayatıldığını gösteriyor.
Fakat bayanların yoksulluk, erkek şiddeti üzere temel problemleri, dini telkinlerle üstü
örtülemeyecek kadar yakıcı. 2021 yılı toplumsal cinsiyet eşitliği uçurum endeksine nazaran
Türkiye, 156 ülke içerisinde 133’üncü sırada yer alıyor. Bayanlar, 2 erkeklere oranla
istihdama çok daha az katılıyorlar. Bunun en değerli sebeplerinden biri konut ve bakım
işlerinin hane içinde eşit paylaşılmaması, mesken içi emek vermekle yükümlü kılınan
bayanların evlendikten sonra istihdamdan ve eğitimden çekilmek zorunda kalmaları.
Türkiye’de mesken ve bakım hizmetlerine fiyatsız emek veren, kendi kazandığı rastgele bir
geliri olmayan 16 milyon bayan var.3 Pandemiyle derinleşen ekonomik krizin tesirinin
sürdüğü ve devletin şiddeti ve bayan yoksulluğunu önlemeye yönelik siyasetleri hayata
geçirmediği bir ortamda, getirilmek istenen düzenlemelerin bayanların boşanmasını ve
şiddetten uzaklaşmasını daha da zorlaştıracağı çok açık. Şayet keder sahiden
boşanmaların uzun sürmesini önlemek, bayanların boşandıktan sonra yoksulluğa
düşmesini engellemekse yapılması gerekenleri daima söyledik, bir kere daha tekrar
ediyoruz:
Bayanların hakları temin edilmeden boşanmalar sonuçlandırılamaz.
Türkiye’de boşanma davalarının başka tüm davalar üzere uzun sürmesi tarafların, bilhassa
de bayanların haklarına kavuşması bakımından büyük bir sorun. Fakat “boşanma
davalarının hızlandırılması” ismi altında nafaka, velayet, tazminat mevzularının boşanma
sonrasına bırakıldığı bir düzenleme ile bayanların haklarını temin etmeden boşanmaların
hızlandırılmasının amaçlandığını görüyoruz. Halbuki boşanma davalarının uzun
sürmesinin önüne geçilmek isteniyorsa, öncelikle yargıda buna sebebiyet veren idari ve
teknik meselelerin kaynağı tespit edilmeli ve açıklanacak datalar üzerinden tahlilleri
üretilmeli. Boşanma davalarında duruşmaların sık yapılması, yeni aile mahkemeleri
açılması, şahitlerin tek bir celsede dinlenmesi üzere önlemler bunlardan yalnızca birkaçı.
İktidar tarafından önerilen bu yol, bayanlar ve çocuklar için birçok hak kaybının
önünü açacak. Bu düzenlemenin hayata geçmesi, bilhassa bayanların boşanmalarının
önünü büyük oranda tıkayacak. Çünkü Türkiye’de boşanmış bayan olmanın zorluğu, bayan
istihdamının, bayanların mal varlığının ve gelirlerinin düşüklüğü ve giderek artan bayan
yoksulluğu ortada iken nafaka, velayet, tazminat üzere talepler karara bağlanmadan
boşanmak bayanlar için büyük bir belirsizlik ve güvencesizlik demek. Bu durum bilhassa
göçmen bayanlar için uygulamada lisan bariyeri, türel süreçlere erişimin zorluğu ve devlet yardımlarının erkekler üzerinden veriliyor olması üzere nedenler düşünüldüğünde
daha da büyük ehemmiyet arz ediyor.
Bilhassa zarurî arabuluculuğu yasaklayan İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme kararını
takiben aile arabuluculuğunun daima gündeme getirilmesi, bu sistemin bayanlara zorla
dayatılacağını göstermekte. Boşanma sürecindeki taraflar “hızlandırılmış boşanma”
sonrası öteki hususların karara bağlanması için zarurî arabuluculuğa tabi tutulduğunda,
bayan ve erkek ortasındaki eşitsiz güç istikrarları sebebiyle süreç, bayanları tekrar şiddete
açık hale getirme, manipülasyon, baskı ve telkin riski ile karşı karşıya bırakacağından,
bayanların haklarından feragat etmesi riskini taşımakta. Boşanma davalarının çoğunluğu
erkek şiddeti sebebiyle açılıyorken yapılması gereken, boşanma ve boşanmaya bağlı
sonuçların birlikte değerlendirileceği halde yargılamanın hızlandırılmasına yönelik
önlemlerin alınmasıdır.
Asıl sorun bayan yoksulluğu, toplumsal cinsiyet eşitsizliği ve bayanların siyasi,
toplumsal ve ekonomik haklarına erişememesi iken bayanların nafaka hakkına
dokunmayın!
Uygar Kanunun 175. hususunda düzenlenen yoksulluk nafakası, temel olarak
boşanma yüzünden taraflardan birinin yoksulluğa düşmesini engellemeyi gayeler. İki
taraf da nafaka talep edebilir. Şahsa yoksulluk nafakasının bağlanması için boşanmaya
neden olan olaylarda başka eşten daha kusurlu olmaması, kendi gelirinin olmaması ve
nafaka verecek tarafın da nafakayı ödeyebilecek ekonomik gücünün bulunması gerekir.
Uygar Kanunun 176. hususu ise, nafakanın kaldırılma şartlarını düzenler. Kanuna
nazaran yoksulluk nafakası, nafaka alacaklısının evlenmesi halinde zaten kalkar;
alacaklının evlenmeden fiilen evli üzere yaşaması, yoksulluğun ortadan kalkması ya da
nafaka yükümlüsünün ödeme gücünü büsbütün yitirmesi durumlarında ise ödeyen
kişinin talep etmesiyle mahkeme kararıyla kaldırılabilir.
Anayasa Mahkemesi’nin 2012 yılında verdiği kararda da 4 söz edildiği üzere
nafakanın özünde, evlilik mukavelesinden doğan dayanışma yükümlülüğü fikri yer
almaktadır. Mahkemenin ortaya koyduğu üzere kanunda yer alan ‘süresiz olarak’
ibaresi, nafakanın süresiz olduğu manasına gelmemektedir. Mahkemenin de tespit ettiği
üzere yoksulluk nafakası, nafaka alacaklısını zenginleştirmez, çünkü nafaka, kanundaki
şartlar gerçekleştiği halde resen ya da mahkeme kararıyla kalkabilmektedir.
Yoksulluk nafakasının emeli boşanma sonucunda yoksulluğa düşen eşin minimum hayat
ihtiyaçlarının karşılanmasıdır.
Bayan düşmanı birtakım kümeler tarafından yıllardır hiçbir dataya ve dokümana
dayanmayan anlatılar üzerinden bir mağduriyet algısı yaratılmaya çalışılıyor. Meğer
yasa çok açık! “Bir günlük evlilikten sonra ömür uzunluğu çok yüksek ölçülerde
nafaka ödenmesi” üzere argümanların hiçbir gerçekliği ve yasal karşılığı yok.
Nafaka probleminde temel tartışılması gereken, gerek baroların gerekse bağımsız bayan
örgütlerinin araştırmalarında ortaya koyduğu üzere giderek derinleşen bayan
yoksulluğudur. Bayanların boşanma sonucu yoksullaşacağı apaçıkken yoksulluk
nafakası bağlamaktan imtina eden yargıçların tavırlarıdır. Erkeklerin nafaka ödememek
için binbir oyunla gelirlerini saklamalarıdır. Hasbelkader bağlanan nafakaların
ortalamasının ayda 370 TL üzere epeyce düşük ölçülerde olması, 5 bu ölçülerin dahi
tahsil edilememesidir. O denli ki bayanlar yıllardır bu meseleleri lisana getirirken kulak gerisi
eden iktidar mensupları dahi Türkiye’de nafakaların 66’sının ödenmediğini tabir etmek
zorunda kalmıştır.
TÜİK 2020 datalarına nazaran bayanların istihdama iştirak oranı yalnızca 26,3 iken, bu
oran erkeklerde 59,8’dir.7 İstihdama iştirakteki bu uçurum, evlilikte çocuk olması
halinde daha da büyümektedir. 2019 yılında 3 yaşın altında çocuğu olan 25-49 yaş
kümesindeki bayanların istihdam oranı 26,7 iken, bu oran erkeklerde 87,3 olarak
hesaplanmıştır.8 2017 bilgilerine nazaran erkeklerin 83’ünün kendine ilişkin bir banka hesabı
varken bayanlarda bu oran 54’tür.9 Ayrıyeten çeşitli araştırmaların da gösterdiği üzere
bayanların bir kısmı gelir getirici işlerde çalışsalar dahi, parayı harcama üzerindeki
tasarruflarının meskendeki erkekler tarafından engellendiği, paralarına el konulduğu
bilinmektedir. Yoksulluk nafakası erkeklerin bayanlara bir lütfu değil, toplumsal cinsiyet
eşitsizliği nedeniyle çocukların ve yaşlıların bakımı dahil, konut içinde yıllarca fiyatsız
emek sarf etmiş, bu sebeple çalışma hayatına hiç katılma imkanı olmamış, katılması
engellenmiş yahut konut içindeki bakım emeği yükü nedeniyle iş hayatından ayrılmak
zorunda kalmış ve tekrar çalışma hayatına katılması önünde bir dizi mani bulunan bayanların, boşandıktan sonra ekonomik ve toplumsal hayata eşit iştiraklerinin
sağlanabilmesi için gerekli olan bir haktır.
Maddede yoksulluk nafakası alacak tarafa cinsiyet belirten bir ibare olmamasına rağmen
nafaka alanların büyük çoğunluğunun bayanlar olmasının sebebi, toplumsal cinsiyet
eşitsizliğinden kaynaklanan ve boşanma ile kaçınılmaz olarak büyüyen bayan
yoksulluğudur. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin bayanları evlilik içinde daha da
fakirleştirdiği gerçeği ortadayken, eşitsizliğin ürettiği yoksulluk ve şiddete ait gerçek
tedbirler almak yerine hiçbir bilgi ve gerçekliğe dayanmayan argümanlar üzerinden
bayanların yıllarca gayret ederek kazandığı haklara saldırılması politik bir tercihtir.
Devletin misyonu nafaka ödemek değil, bayanların toplumsal ve ekonomik hayata eşit
iştirakini güçlendirecek siyasetler geliştirmektir.
Devletin misyonu nafaka ödemek değil, öncelikle yasal müdafaa altındaki bir haktan
faydalanmanın önündeki mahzurları, temel olarak da nafakanın ödenmesini gerektirecek
şartları ortadan kaldırmaktır. Devletin nafaka ödemesini önermek, nafaka
yükümlülüğünü bayanları evlilik içinde yıllarca şiddet sarmalıyla çevreleyen, bayanların
eğitim ve istihdama iştirakini engelleyen, mesken içi ve bakım emeğini görünmez hale
getirerek bayanları fakirleştiren erkeklerin üzerinden almak manasına gelmektedir.
Devletin misyonu, nafakayı sonlandırarak bayanların haklarını gasp etmek değil,
bayanların işgücü piyasasına katılabilmeleri için kamu hizmeti olarak fiyatsız, çalışma
saatleri ile uyumlu, nitelikli ve erişilebilir bakımevleri ve kreşleri açmak, bayanların
eğitime katılmaları önündeki mahzurları kaldırmaktır. Talebimiz kamu kaynaklarının
toplumsal cinsiyet eşitsizliğini giderecek, bayanların konut ve aile içindeki pozisyonlarını
güçlendirerek onların evliliğe, aileye, erkek şiddetine mahkum olmamalarının önünü
açacak, fiyatlı ve teminatlı işlere iştiraklerini kolaylaştırarak ekonomik
bağımsızlıklarını kazandıracak ve erkeklerle eşit ve nitelikli bir eğitim alabilmelerini
sağlayacak siyasetlere ayrılması, ve eşitsizliklerin giderilerek imkan ve hakların
genişletilmesi için tedbirler alınmasıdır.
Boşanma ve Nafaka Hakkı için Feministler
Kaynak: (BHA) – Beyaz Haber Ajansı