OLCAY BÜYÜKTAŞ-ÇAĞLAR KUZLUKLUOĞLU
Çağdaş tarihinde global seviyede birçok ekonomik tedbirle karşı karşıya kalan Rusya, Ukrayna işgali sonrasında tekrar güçlü ekonomik yaptırımların amacı oldu.
Daha evvel Batı ile yaşanan farklı uzlaşmazlıklar münasebetiyle yaptırım silahıyla karşı karşıya kaln Rusya’nın bu sefer global ekonomik sistemden dışlanması ve Batılı yetkililerin tabiriyle iktisadının felç edilmesi hedefleniyor.
Global kamuoyu, çağdaş tarihinde birçok yaptırımla karşı karşıya kalan Rusya’nın bu yaptırımlardan etkilenip etkilenmeyeceğini merak ediyor.
İşte Rusya’nın Ukrayna saldırısı ile bir sefer daha gündeme gelen yaptırımlar tarihinin dönüm noktaları ve ticari bağları…
COMECON’un kurulmasıyla başlayan ambargolar
İkinci Dünya Savaşı sonrasında dünya siyasetinin iki kutbundan biri olarak yükselen Sovyet Rusya’ya karşı gündeme gelen birinci ambargo, 1949 yılında, sosyalist ülkeler ortasında ekonomik iş birliği ve dayanışma maksadıyla oluşturulan COMECON’un (Council for Mutual Economic Assistance) kurulmasıyla başladı.
1949-1951 yılları ortasında Amerikan Senatosu’nun çıkardığı maddelerle blok ülkelerine yapılan ihracata sınırlamalar getirildi. Ambargo, Kore savaşıyla üst sona ulaştı. Dünya ticaretine mevzu olan malların yüzde 50’si blok ülkelerine satılmayacak mallar listesinde yer aldı.
Bu sınırlama ile Doğu ile Batı ortasındaki ticari bağlantılar süratle geriledi, ABD’nin blok ülkelerine yaptığı ihracat 1948 yılında 400 milyon dolar iken bu sayı 1953 yılında 2 milyon dolara düştü.
Kapalı devre ticaret
Doğu Avrupa ülkeleri bu gelişmelere paralel olarak ticaretin istikametini değiştirmeye başladı. Blok içi ticaret sürat kazandı. Böylelikle COMECON ülkelerinin toplam ticaret içindeki hissesi 1948’de yüzde 42’den 1953’te yüzde 14’e gerildi.
COMECON, 10 ülkede ve 3 kıtada 450 milyon kişiyi bir ortaya getirmişti. Ülkeden ülkeye endüstrileşme düzeyi büyük ölçüde farklılık gösteriyordu: Örgüt iki az gelişmiş ülkeyi – Moğolistan ve Vietnam – kimi epeyce endüstrileşmiş devletlerle ilişkilendirdi.
COMECON ülkeleri ortasındaki ticaret yüklü olarak mal takası halinde yapıldı. Bu usul hudutlu olan Döviz rezervlerinin korunmasına yardımcı oldu.
Yer altı kaynakları daima gündemdeydi
Bu periyotta Rusya’nın şu an içinde olduğu evrede olduğu üzere yeraltı kaynakları başrolde yer alıyordu. Kelam konusu blok yeryüzündeki demir, kurşun ve çinko rezervinin yüzde 50’sini doğalgazın yüzde 40’ını manganez rezervinin yüzde 80’i, petrol ve kömür üzere güç kaynaklarının üçte birini, nikel ve volframın üçte ikisini ellerinde bulunduruyordu. Son yıllarında AET ve öbür kapitalist ülkelerle ekonomik, mali ve ticari işbirliği artmıştı.
COMECON üyeleri ortasındaki ticarette, Sovyetler Birliği ekseriyetle hammadde, Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri bitmiş ekipman ve makineler sağlıyordu. COMECON’un faaliyetlerinin temelini ekonomik entegrasyon yahut “plan koordinasyonu” oluşturdu. Üye ülkelerin planlı ekonomilerini yansıtan bu sistemde, üstten alınan kararlar, piyasa güçlerinin yahut özel inisiyatifin tesirlerini görmezden geldi.
Yasaklı mal sayısı 150’ye indi
1950’li yılların sonuna gelindiğinde, bilhassa periyodun Sovyetler Birliği Başkanı Josef Stalin’in 1953 yılında vefatının akabinde başlayan Doğu Bloku’ndaki sonlu politik yumuşama ve iktisat siyasetinin kısmen de olsa değiştirilmesi ile Doğu ile Batı ortasındaki ticari gelişme sürat kazanmaya kazandı.
1960 yılından sonra Doğu ile Batı ortasındaki bu ticaret toplam dünya ticaret yıllık artış suratının iki katına çıkarak rekor seviyelere ulaştı. Artış suratı yüzde 18 oldu, bu oran o yıllarda COMECON içindeki artışın bile iki katına çıktı.
Doğu ile Batı ortasındaki ticaret 1960 yıllarından 1976 yılına kadar süratli artışını sürdürdü. Doğu ülkelerine yasaklı mal sayısı 400’lerden 150’ye kadar indi.
İthalat ihracat istikrarı nasıl değişti?
Blok ülkelerinin Batı’ya yönelik ihracatı 1955 yılında 1 milyar 700 milyon dolardan 1976’da 23 milyar 900 milyon dolara kadar yükseldi. Bu ülkelerin Batı’dan yaptığı ithalat ise tıpkı devirde 1 milyar 300 milyondan dolardan 35 milyar dolar çıktı.
Ortalarında Bulgaristan, Çekoslovakya, Doğu Almanya, Macaristan, Polanya, Romanya ve Sovyetler Birliği’nin bulunduğu sosyalist ülkelerin, başta ABD, Fransa, İngiltere ve Almanya’nın da bulunduğu Batı’ya yönelik ihracatı 14 kat artarken, Batı’dan yaptıkları ithalat 26 kat yükseldi.
1981 yılında Blok ülkelerinin Batı’ya ithalatı 41,7 milyar dolara yükselmiş 1987’de 39,3 milyar dolara gerilemişti. Bu gelişmede Blok ülkelerinin birçoklarında genel ekonomik performansın gerilemesi ve büyüme suratlarının düşüşü tesirli olmuştu.
1982 ile 1987 ortasında Romanya’nın ihracatı 3 milyar dolardan 1,6 milyar dolara, Polonya’nın ihracatı da 4,2 milyar dolardan 3,3 milyar dolara gerildi. Bu periyotta Sovyetler Birliği’nin ihracatı 22 milyar düzeyini korudu.
ABD’nin Sovyetler Birliği’ne karşı tahıl ambargosu
Yıllar içinde gündeme gelen kimi başarılı kimi başarısız olmuş irili ufaklı çeşitli yaptırımlar ortasında dikkat çeken bir diğer yaptırımı da 1980 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Sovyetler Birliği’ne karşı yaptığı tahıl ambargosu oldu.
Tahıl ambargosu, Sovyetler Birliği’nin 1979’da Afganistan’ı işgaline cevap olarak Jimmy Carter tarafından Ocak 1980’de yürürlüğe girdi.
Bu ambargo, Ronald Reagan’ın cumhurbaşkanlığı misyonunu üstlenmesiyle 1981’de sona erdirmesine kadar yürürlükte kaldı. Amerikalı çiftçiler, yaptırımların tartısını hissettiler, fakat Sovyetler Birliği üzerinde çok daha az tesiri oldu ve bu cins ambargoların geçerliliği sorgulandı.
Sovyetler Birliği’nin 1979’daki Afganistan işgali, ABD tarafından tahıl ambargosu da dahil olmak üzere çok sayıda ekonomik yaptırımla karşılandı. Buna ek olarak ABD, Moskova’da düzenlenen 1980 Olimpiyatları’nın boykot edilmesine de öncülük etti.
Tahıl ambargosunun tesiri sonlu kaldı
Ambargonun Sovyetler Birliği üzerindeki tesiri, öteki kaynaklardan tahıl alabildikleri için taban seviyede kaldı.
Venezuela ve Brezilya üzere Güney Amerika’nın birçoklarını içeren kaynaklardan alınan tahıl, işgücü maliyeti çok daha ucuz olduğu için Amerikan tahılından daha ucuzdu.
Sovyetler Birliği, 1975’te iki ülke ortasında imzalanan tahıl muahedesiyle 8 milyon ton tahıl alıyordu. Ambargo kaldırıldıktan sonra bile Sovyetler ABD ile etkileşimlerini azalttı.
Tahıl fiyatları düştü, çiftçiler mevzuata kızdı ve ambargoya karşı protesto kararı aldı. Jimmy Carter takviyelerini kaybettiğinde ambargonun da sonu geldi.
Kırım’ın ilhakı ile gelen yaptırımlar
Sovyetler Birliği’nin çöküşünün akabinde çağdaş Rusya’nın en ağır yaptırım tehdidiyle müsabakası için takvimlerin 2014 yılına gelmesi gerekti.
Ukrayna’da Rus yanlısı idareye karşı başlayan aksiyonlar sonrası ülkede siyasi iklim Batı yanlısı bir siyasi idarenin kurulmasına neden olurken, Rusya’nın buna yönelik cevabı askeri seviyede oldu.
Kırım’ın 2014 yılında Rusya tarafından ilhak edilmesi ile “Batı” tarafından Rusya’ya birinci yaptırım dalgası uygulamaya konuldu.
Haziran 2014’te Avrupa Birliği, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve başka müttefikler tarafından koordineli biçimde yürürlüğe giren ve Eylül 2014’te daha da sıkılaştırılan yaptırımlar üç kategoride öne çıkıyordu.
Bunlar; bankacılık, güç ve savunma alanlarındaki Rus devlet kurumlarının Batı’nın finans piyasalarına ve hizmetlerine erişiminin kısıtlanması, petrol arama konusunda yüksek teknoloji ve üretim ekipmanlarının Rusya’ya tedarikinin engellenmesi ve belli askeri ve çift kullanımlı eserlerin Rusya’ya satışının önüne geçilmesi olarak özetlenebilir.
Rusya’nın bu yaptırımlar karşısında, petrol fiyatlarında 2014’te gerçekleşen sert düşüş ve izleyen iki yıldaki kısıtlı toparlanmanın da tesiri ile zorlandığı tabir edilebilir.
Keza bu durumun birinci yansıması rublede oldu ve Ruble/Dolar kuru 3 yıllık süreçte yüzde 100’e yakın yükseldi.
Sermaye kaçışı yaşandı
2015 yılının birinci çeyreğinde ülke iktisadı yüzde 2,2 daraldı. Ayrıyeten, yaptırımlar ve petrol fiyatlarındaki düşüşün birleşik tesirleriyle sermaye kaçışının artmasına yol açtı.
Bu gelişmeler Rusya Merkez Bankasını elini zorladı ve banka Aralık 2014’te apansız rublenin pahasını savunmaktan vazgeçti ve faiz oranlarını yükseltti.
Rusya’nın Batı’dan yiyecek unsuru ithalini yasaklaması, yiyecek fiyatlarının daha da yükselmesine ve münasebetiyle enflasyonun artmasına neden olarak bu tabloyu daha da kuvvetli hale getirdi. Üstelik daha evvel rublenin paha kaybetmesinin tesiriyle ithal yiyecek hususları ve hizmet fiyatları esasen artmıştı.
Özetle, Batı’nın koyduğu yaptırımlar Rus iktisadına direkt ziyan vermek açısından maksadına ulaştı. Böylelikle ekonomik yaptırımlar yoluyla Rusya’ya farklı sinyaller gönderildi.
Lakin bu yaptırımların uygulayanlar açısından da düşünceli sonuçları oldu. Avrupa ekonomileri yaptırımlardan ve Rusya ekonomisindeki sakinlikten bilhassa ticaret alanında çok etkilendi, ihracat gelirleri düştü.
Doların hissesi düştü
Rusya’ya yönelik yaptırımların bu kadar tesirli olması, ülkenin yaptırımlara karşı finansal muhafaza kalkanı geliştirmesi stratejisinin de uygulanmasına yol açtı.
Rusya iktisadında sakinlik yaratmasına rağmen ABD’nin Kırım hadisesi sonrasında uygulamaya koyduğu yaptırımlar öncesinde yüzde 80’ler civarında olan doların Rus ihracatındaki hissesi 2020 yılı sonlarında yüzde 50’nin altına indi.
Avrasya Ekonomik Birliği, Çin ve Türkiye ile yerli para üzerinden ticaret adımları atıldı.
Rusya’nın son yıllarda 600 milyar doları aşan memleketler arası döviz ve altın rezervleri dikkat çekiyor.
2010’ların ortalarında yüzde 50’ye yakın olan Rusya dövizindeki Dolar hissesi mevcutta yüzde 20’nin altında ve son yıllarda atılan de-dolarizasyon adımları ile yüzde 10’dan fazlası Çin yuanında bedellendiriliyor.
SWIFT’ten çıkarılma muhtemelliğine karşı 2014’ten itibaren SPFS sistemi geliştirildi ve 2017’de milletlerarası ödemelerde alternatif olarak kullanıma açıldı.
Şimdiki yaptırımlar tesirli olur mu?
Yaptırımların başarısı ile ilgili literatürdeki en kapsamlı çalışmalardan biri olan “Economic Sanctions Reconsidered” isimli kitapta, 2014 yaptırım örneği üzerinden yürüttüğü tahlillerin sonucuna yer verildi. Burada, yaptırımların yüzde 34 oranında başarılı olarak tanımlanıyor.
Bu muvaffakiyet oranı, gayelerin makul ve sonlu tutulduğu örneklerde yüzde 50’lere kadar çıkıyor.
Öbür yandan 2017 yılına kadar ABD Hazine Bakanlığı’nda Dış Varlıklar Ofisi Yöneticisinin Kıdemli Danışmanı olarak vazife yapan Brian O’Toole, yaptırımların Rus iktisadına ziyan vermesinin uzun bir mühlet hatta yıllar alabileceğini söyledi.
ABD’ye 30 milyar dolar ihracat
Yaptırımların odağındaki Rusya’daki iktisat durum ve yaptırım uygulayan ülkeler ile ticari bağlantılarına bakıldığında ise ortaya şöyle bir tablo çıkıyor.
Rusya Merkez Bankası datalarına nazaran, ülkenin toplam ihracatı 2021’de 489,8 milyar dolara çıktı. Bunun 110,2 milyar doları petrol, 68,7 milyar doları ise petrol eserlerinden oluştu. Doğalgazı toplam ihracat bedeli 61,8 milyar dolar olarak açıklandı.
Ülkenin toplam ithalatı geçen yıl 293 milyar dolar olarak kayıtlara geçti.
Rusya’nın, 13 ülkeye ise 10 milyar doların üzerinde ihracatı kelam konusu. Rusya’nın, ABD’den ithalatı yılda 13 milyar dolar olarak açıklanırken, ülkenin ABD’ye ihracatı yılda 30 milyar doları buluyor.
Rusya’nın en büyük ihracat pazarı ise Çin. Ülkenin Çin’e yaptığı ihracat 57 milyar dolar düzeyinde. 2021 yılında Çin ile Rusya ortasındaki ticaretb146 milyar 880 milyon dolara ulaşarak rekor kırdı.
Türkiye’nin ise, Rusya ile dış ticaret hacmi, 2021 yılında 32,5 milyar dolar olarak kayıtlara geçti. Bunun 5,5 milyar doları ihracat, 27,5 milyar doları ithalat olarak açıklandı.
Avrupa’nın güç kaynağı
Rusya, Avrupa Birliği’nin petrol gereksinimini yüzde 25’ini, doğalgaz muhtaçlığının yüzde 39’unu ve kömür muhtaçlığının da yüzde 42’sini tek başına sağlıyor.
Avrupa’nın toplam ticaretinde ABD, yüzde 15,2 hisse sahibi. Çin ise Avrupa’daki toplam ticarette yüzde 13.8 hisse ile ikinci büyük ülke pozisyonunda. Rusya ise, ABD ve Çin’in akabinde kıtanın ticaretinde yüzde 5,7 oran ile en büyük üçüncü ülke pozisyonunda.
Rusya’nın en büyük ticaret hacmini ise 282 milyar dolar Avrupa oluşturuyor.
Rusya’nın ihracat yaptığı birinci beş ülkenin ikisi de Avrupa’dan. Ülke en çok ihracatını Çin’in akabinde Hollanda ve Almanya’ya yapıyor. Türkiye ve Belarus da Rusya’nın en çok ihracat yaptığı birinci 5 ülkesinde ortasında yer alıyor. Rusya’nın ithalatında ise birinci 5’i sırasıyla Çin, Almanya, ABD, Belarus ve İtalya oluşturuyor. Türkiye ise 11’inci sırada yer alıyor.